بازشناسی طرح و نقش کاشی‌کاری‌های ازدست‌رفتۀ ضلع شرقی ارگ کریم‌خان شیراز

به‌جز شماری معرق و کاشی‌کاری اسلیمی، سه دسته کاشی‌‌کاری برفراز درگاه میانسرای ارگ در ضلع شرقی شامل طاق‌نمای میانی و دو طاق‌نمای شمالی و جنوبی در امتداد محور اصلی ارگ و روبروی ایوان شاه‌نشین قرار داشته که در دهه‌های گذشته و به دلایل نامعلومی از دست ‌رفته است. شناسایی آنها می‌تواند بر درک موجود از معماری ارگ تأثیرگذار بوده و گوشه‌ای از میراث کاشی‌کاری زندیان را نیز آشکار نماید. پژوهش کنونی با هدف بازشناسی این آثار، در پی پاسخ به پرسش‌هایی بدین شرح است: 1- «طرح»، «محتوا» و «نقش» کاشی‌‌کاری‌های یادشده چه موضوعات و مفاهیمی را در بر دارند؟ 2- این کاشی‌‌کاری‌ها چه تأثیراتی بر کیفیت فضایی ارگ و درک موجود از الگوی معماری آن داشته است؟ روش تحقیق، تفسیری- تاریخی است و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای انجام شده است. یافته‌های این پژوهش نشان دادند که کاشی‌های طاقنمای میانی، نشان دهنده ایوانی آجری با فرشی افشان است که به لحاظ هندسی، قرینه‌ای از ایوان اصلی ارگ بوده و شامل یک مقرنس‌ نیم‌کاسه در مرکز به همراه ملازمانی با لباس‌های زندیان در طرفین خود است. در لچکی‌های این طاق‌نما، منظره‌ای طبیعی با درختان، مرغان و حیواناتی نظیر شیر و خرگوش در زمینه‌ای صخره‌ای نقاشی شده که برخلاف نقش ایوان، پویا است. کاشی‌کاری‌های دو طاقنمای شمالی و جنوبی قرینه یکدیگرند و هرکدام شامل سه خدمتکار با دستار و عمامه و ظروفی از نوشیدنی و میوه در دست هستند که در طرحی شبیه به مقرنس‌های داخلی اتاق‌های ارگ ترسیم شده‌اند. افزون بر این، کاشی‌های مورد بررسی را به‌طورکلی می‌توان «به‌مثابۀ بازتاب حضور خدمت‌کاران ارگ»، «آینه‌ای دوبعدی در برابر اندام‌های سه‌بعدی بنا»، بازتانی از «جهان آرمانی در برابر جهان واقعی موجود در ارگ» و در نهایت به مثابۀ «الگوی زیبایی‌شناختی رجال دیوانی- حکومتی روزگار زند و قاجار در بناهای دیوانی و سکونتی» تلقی کرد.